1. Pojęcie i przyczyny wprowadzenia sprawiedliwości naprawczej do polskiego prawa.
Zdaniem wielu ekspertów mediacja jest najskuteczniejszą metodą rozwiązywania konfliktów. Sprawy sporne pomiędzy pokrzywdzonym i sprawcą rozwiązywane są ugodowo, szybciej niż w postępowaniu sądowym i wymagają mniejszych kosztów. Należy zgodzić się z poglądem, iż dla załatwiania sporów sąd powinien być ostatecznością. „Mediacja jako fenomen społeczny i szczególny rodzaj działalności człowieka nie daje się łatwo uchwycić w ramy definicji. Ogólnie ujmując, mediacja to próba doprowadzenia do ugodowego, satysfakcjonującego obie strony rozwiązania konfliktu na drodze dobrowolnych negocjacji prowadzonych przy udziale trzeciej osoby, neutralnej wobec stron i ich konfliktu – czyli mediatora, który wspiera przebieg negocjacji, łagodzi powstające napięcia i pomaga /nie narzucając jednak żadnego rozwiązania/ w wypracowaniu kompromisu. Dotychczas brak jest jednolitej definicji normatywnej w prawie międzynarodowym i legislacjach krajowych. Kodeks karny jak również Kodeks postępowania karnego nie definiuje pojęcia mediacji w sprawach karnych.
W funkcję poprawczą czyli wychowawczo-resocjalizacyjną, wręcz idealnie wpisuje się idea sprawiedliwości naprawczej (restorative justice) jako filozofia odpowiedzialności karnej, która została rozpowszechniona w latach 70-tych XX wieku w Kanadzie, Norwegii i Anglii na gruncie rozczarowania koncepcją sprawiedliwości retrybutywnej. Sprawiedliwość naprawcza to koncepcja zorientowana na możliwie najpełniejsze wynagrodzenie wyrządzonych krzywd, przy założeniu aktywnego udziału pokrzywdzonego, sprawcy i osób z lokalnej społeczności. Najczęściej stosowaną formą sprawiedliwości naprawczej jest mediacja. Bo w mediacji poszukuje się rozwiązania problemu, z którego wynikły przestępstwa. Także Rekomendacja Komitetu Ministrów Rady Europy z 3 października 2018 roku dotycząca sprawiedliwości naprawczej w sprawach karnych akcentuje rangę uczestnictwa stron w rozwiązaniu konfliktu”.
W Polsce nad problematyką sprawiedliwości naprawczej i mediacji zaczęto zastanawiać się na początku lat 90-tych. W grudniu 1995 r. przy Stowarzyszeniu Penitencjarnym Patronat został powołany Zespół ds. Wprowadzenia Mediacji w Polsce, którego zadaniem było wprowadzenie mediacji jako instytucji prawnej. Urzeczywistniano eksperymentalny program mediacji między pokrzywdzonym a sprawcą czynu karalnego w sprawach nieletnich. Ostatecznie mediacja do Kodeksu postępowania karnego została wprowadzona ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r.
Kodeks postępowania karnego daje uprawnienia organom procesowym do stosowania mediacji na wszystkich etapach postępowania karnego, od chwili ujawnienia przestępstwa, poprzez postępowanie przygotowawcze i sądowe, aż do chwili postępowania wykonawczego. Zgodnie z treścią tego przepisu sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i oskarżonego, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między pokrzywdzonym i oskarżonym. Przesłankami skierowania sprawy do postępowania mediacyjnego są: potencjalny pozytywny wpływ osiągniętego porozumienia na wynik końcowy sprawy, wola i zainteresowanie pokrzywdzonego i oskarżonego zawarciem takiego porozumienia. Najważniejszym warunkiem właściwego prowadzenia mediacji jest dobrowolny udział stron.
Prowadzenie postępowania mediacyjnego możliwe jest również w sprawach dotyczących wykonania bezwzględnej kary pozbawienia wolności na podstawie postanowienia sądu penitencjarnego, na wniosek przedstawiciela administracji zakładu karnego, sądowego kuratora zawodowego, zgodnie z wnioskiem skazanego lub pokrzywdzonego albo z urzędu. Postępowanie mediacyjne można wszcząć z urzędu bądź z inicjatywy pokrzywdzonego i oskarżonego.
Mediacja po wyroku wskazana jest w kodeksie karnym wykonawczym w sytuacji rozważania warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanego. Przypadek ten chroni pokrzywdzonego przed wtórną wiktymizacją oraz umożliwia przyjęcie przez skazanego odpowiedzialności za złamanie prawa. Mediacja po wyroku ukierunkowana jest głównie na osobę pokrzywdzoną, służy realizacji jej prawnie chronionych interesów.
Mediacja najwięcej korzyści może przynieść w więziennictwie jako pomoc w prawidłowym przebiegu resocjalizacji skazanego. Jest to również konstytucyjna gwarancja wolności i praw obywatelskich. Ugoda mediacyjna wypracowana przez strony, zawarta przed mediatorem dla sądu jest propozycją wskazującą jak strony widzą rozwiązanie konfliktu. W sprawach karnych ugoda wskazuje na naprawienie relacji między stronami oraz sposób naprawienia lub zadośćuczynienia za zdarzenie przestępcze.
2. Przestępstwa obejmowane mediacją karną – zarys.
W praktyce do mediacji dochodzi najczęściej w sprawach dotyczących przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu (art. 157 k.k., art. 158 k.k. i art. 159 k.k.), przeciwko wolności (art. 190 k.k. i art. 191 k.k.), przeciwko rodzinie i opiece (art. 207 k.k. i art. 209 k.k.), przeciwko czci i nietykalności cielesnej (art. 212 k.k., art. 216 k.k.), przeciwko mieniu (art. 278 k.k., art. 284 k.k., art. 288 k.k.), przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji (art. 177 § 1 k.k. – nieumyślne spowodowanie wypadku, w którym inna osoba odniosą obrażenia ciała). (przyp.: H. Pawlak, Mediacja w świetle danych Ministerstwa Sprawiedliwości, Konferencja naukowa nt. „Mediacja w polskiej rzeczywistości”, zorganizowana w dniu 11 września 2002 r. przez Rzecznika Praw Obywatelskich, Łódź, 2003)
Istnieją sprawy, które nie mogą być kierowane na drogę postępowania mediacyjnego ze względu na ich charakter. Są to np. zabójstwa (art. 148 § 1 kk), zgwałcenia (art. 197 § 1 kk), znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem (art. 207 § 2 kk), znęcanie się, którego skutkiem jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie (art. 207 § 3 kk), molestowanie seksualne małoletnich (art. 200 § 3 kk). Mediacji nie prowadzi się, gdy sprawa dotyczy zorganizowanej przestępczości, sprawca był wielokrotnie karany, jest bardzo zdemoralizowany.
Z badań przeprowadzonych wśród odbywających karę pozbawienia wolności w warszawskich aresztach śledczych i zakładach karnych, sami sprawcy czynów karalnych przyznają, że porozumienie może dać pokrzywdzonemu poczucie bezpieczeństwa, poczucie sprawiedliwości, spokój, satysfakcję, że wygrał swobodę poruszania się, może również przyczynić się do zmiany przez pokrzywdzonego zdania o sprawcy. Opiniodawcy w głównej części wykazali, iż czują potrzebę spotkania się z pokrzywdzonym.
Badania przeprowadzone przez M. Kruk i D. Wójcik w sprawach dotyczących przestępstw przeciwko rodzinie i opiece np. z art. 207 § 1 kk dowodzą, że na 345 spraw ugoda zostaje zawarta w 66,1% spraw, w 16,2% spraw nie doszło do mediacji z różnych przyczyn, w 17,7% przypadków pomimo przeprowadzenia mediacji nie doszło dozawarcia ugody z uwagi na niechęć stron do zawarcia kompromisu lub postawy pokrzywdzonego wyrażającej się w nieuzasadnionych lub nadmiernych żądaniach. Badania te wskazują również, że sąd miał uznanie w 78,7% przypadków postanowienia ugody w całości, w 6,7% częściowo, natomiast w 12,8% spraw odrzucił jej warunki.
W badaniach przeprowadzonych przez R. Mierzwiak w oparciu o akta sądowe II Wydziału Karnego Sądu Rejonowego w Lublinie przeanalizowano akta spraw karnych, w których prowadzone było postępowanie mediacyjne w latach 2003–2007. Z badań tych wynika, że w ciągu pięciu lat do postępowania mediacyjnego skierowano 51 spraw karnych. Na 50 spraw skierowanych do postępowania mediacyjnego w 33 postępowaniach zawarto ugodę, stanowi to 66%, natomiast w 17 postępowaniach nie zawarto ugody – co stanowi 34%. Najczęstsze formy wynegocjowanego zadośćuczynienia w sprawach, w których strony podpisały ugodę to powstrzymywanie się oskarżonego od nadużywania alkoholu – 15,8%, przestrzeganie w domu ogólnie przyjętych zasad współżycia społecznego – 14,5%, szczegółowe określenie zasad partycypowania w kosztach utrzymania rodziny – 11,8%, określenie formy sprawowania opieki nad dziećmi – 9,2%, przeproszenie pokrzywdzonego, nieużywanie przemocy wobec rodziny oraz zapewnienie rodzinie bezpieczeństwa i spokoju – 6,6%. Do mediacji najczęściej kierowane były czyny przeciwko rodzinie i opiece. Ponad połowa wszystkich spraw – 58,6% stanowią sprawy o znęcanie się psychiczne lub fizyczne nad członkami rodziny. Czyny przeciwko życiu i zdrowiu, w tym spowodowanie obrażeń ciała stanowiły 15,7%, bójki i pobicia – 1,4%.
(przyp.: M. Kruk, D. Wójcik, Postępowanie mediacyjne w sprawach karnych, Warszawa 2004, s. 124.; B. Walczak, Mediacja w sprawach karnych, Zeszyty Naukowe Instytutu Administracji AJD W Częstochowie, 2012.)
Sprawy karne są dziedziną stosowania procedur mediacyjnych, w której mediacja jest stosowana najszerzej i najskuteczniej. Mediacja może być prowadzona we wszystkich sprawach, w których strony biorące udział w zdarzeniu przestępczym chcą się spotkać i o nim porozmawiać. W Polsce nadal występuje przeświadczenie, że najlepszym sposobem na wyrównanie krzywd jest dotkliwa kara co jest bardzo widoczne choćby w polityce karnej. Przestępstwo dostrzega się jako naruszenia prawa i za to naruszenie sprawca jest karany. Tymczasem zapomina się o tym, że jest ofiara, ktoś został skrzywdzony i że to wpływa na społeczność, i że konieczna jest rekompensata. Istnieje więc wysoki wskaźnik osób odbywających karę pozbawienia wolności, stosowane są coraz bardziej restrykcyjne kary.
Z uwagi na fakt, że w więzieniach jest duża liczba osób poddanych oddziaływaniom służb penitencjarnych i kuratorskich należy przystąpić do wprowadzenia i uruchomienia mechanizmów sprawiedliwości naprawczej. Należy przygotować jak najlepsze warunki i możliwości dla jej rozwoju. Obecna współpraca instytucjonalna w zakresie rozwiązywania konfliktów społecznych, popularyzuje zalety sprawiedliwości naprawczej wśród lokalnej społeczności wydaje się bowiem nie wystarczająca.
3. Założenia projektu pilotażowego a zalecenia wynikające z Europejskich Reguł Więziennych (ERW) oraz z Reguł Mandeli i Polskiej Karty Praw Ofiary.
Podkreślenia wymaga, że projekt pilotażowy charakteryzuje się interdyscyplinarnym podejściem i zaangażowaniem wielu środowisk zainteresowanych propagowaniem polubownych metod rozwiązywania sporów. Uwzględnia przy tym, zalecenia zawarte w Europejskich Regułach Więziennych (ERW), a także zalecenia zawarte we Wzorcowych regułach minimalnych Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczących postępowań z więźniami (Reguły Mandeli). Dotyczy to zwłaszcza zaleceń wynikających z: Reguły 56.2 ERW (by kiedykolwiek to możliwe, władze więzienne używały mechanizmów mediacyjnych dla rozwiązywania sporów z więźniami i pośród więźniów); z Reguły 70.2 ERW (wykorzystanie mediacji, o ile wydaje się stosowna, jako pierwszego środka w rozwiązywaniu problemów); z Reguły 103.7 ERW odnoszącej się wprost do idei sprawiedliwości naprawczej (więźniowie, którzy wyrażą zgodę, mogą być włączeni do programu sprawiedliwości resocjalizacyjnej i naprawienia własnych przestępstw); oraz z Reguły 38 Mandeli (zachęcenie administracji więziennej do stosowania mediacji w celu zapobiegania konfliktom, zapobiegania popełnianiu przekroczeń dyscyplinarnych lub rozwiązywaniu konfliktów); a także z Reguły 76 Mandeli – by szkolenia personelu więziennego uwzględniały problematykę działań zapobiegawczych i technik rozładowania napięcia, takich jak negocjacje i mediacje. Projekt uwzględnia też zapisy Polskiej Karty Praw Ofiary (PKPO), czyli dokumentu stworzonego przez podmioty zajmujące się problematyką poświęconą ofiarom przestępstw i mającego zagwarantować odpowiednie prawa jednostkom, w tym. min. prawo do mediacji i swobodnego pojednania ze sprawcą, a także restytucji poniesionych szkód oraz kształtowania w sposób wolny od przymusu swoich interesów prawnych.
Wywodzące się z powyższych dokumentów zalecenia stanowią z kolei rekomendację – w szczególności dla nowo powstałej uczelni Służby Więziennej – Wyższej Szkoły Kryminologii i Penitencjarystyki w Warszawie (WSKiP) obecnie Szkoła Wyższa Wymiaru Sprawiedliwości do opracowania programów kształcenia oraz szkolenia kadry więziennej w obszarze kompetencji mediacyjnych, a także do propagowania idei sprawiedliwości naprawczej, w tym mediacji w sprawach karnych.